Niniejszym wpisem chcielibyśmy zainaugurować nowy cykl na naszym blogu zatytułowany „Rękopiśmienne skarby bibliotek polskich”. Chcemy przedstawiać w nim szczególnie cenne i interesujące obiekty z polskich zbiorów.
Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, wśród 68 rękopisów średniowiecznych przywiezionych tu w lipcu 1946 r. z Pasłęka, a pochodzących z dawnej Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu, posiada wyjątkowy zabytek: Biblię paryską, powstałą w trzeciej ćwierci XIII w., przypuszczalnie w kręgu oddziaływania paryskiego warsztatu Mathurin. Wyjątkowość naszego zabytku wynika przede wszystkim z bogactwa dekoracji tak filigranowych jak gwaszowych i z poziomu ich wykonania (il. 1).
Historia kodeksu
Nie znamy pierwszych właścicieli rękopisu. W 2 połowie XVI w. Biblia należała do Jana Zborowskiego hetmana nadwornego koronnego, kasztelana gnieźnieńskiego, starosty odolanowskiego i grudziądzkiego, gorliwego luteranina (1538–1603). W 1573 r. hetman był członkiem poselstwa polskiego do Francji po króla Henryka Walezego, być może właśnie w czasie wizyty w Paryżu nabył czy też otrzymał w darze efektownie zdobiony egzemplarz Biblii. Jan Zborowski zlecił wykonanie nowej oprawy rękopisu, którego format zmniejszono poprzez przycięcie wszystkich marginesów o około 1 cm. W zwierciadle górnej okładki umieścił swój superekslibris herbowy: „Iohan Zborowski castel : Gnesn : campiduct : S : R : M : Oddolan : Grudz : wolpen : dubnen : capit” (il. 2). Zmarł w Odolanowie w 1603 r.
W 1591 r. właścicielem Biblii był już Franciszek Ostrowski pochodzący z Kobylina koło Krotoszyna (ok. 30 km od Odolanowa), zapewne spadkobierca hetmana. Na wyklejce przedniej okładki wpisał notę własnościową: „Ego Ferens Ostrowsky sum possesor huius libri tenquam natalicius de Kobelin Anno Domini 1591 etatis suae 26 anni manu propria”, a na kartach całego rękopisu liczne noty, np. powtarzające wersety Ewangelii. Na początku XIX w. – może w wyniku kasat klasztorów na Pomorzu i w Wielkopolsce – rękopis znalazł się w Państwowej i Uniwersyteckiej Bibliotece w Królewcu, gdzie otrzymał sygnaturę 1712. Na początku 1944 r., w ramach akcji zabezpieczania cennych zbiorów został ewakuowany przez niemiecką dyrekcję Biblioteki do majątku Karwiny (Karwinden) lub na zamek w Słobitach (Schlobitten), pod Pasłękiem. 18 lipca 1946 r. na mocy decyzji Ministerstwa Oświaty RP został przejęty przez Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu ze zbiornicy książek w Pasłęku.
Biblia paryska – geneza i charakterystyka
Biblia paryska najczęściej kojarzona jest ze zreformowaną formą zewnętrzną: ujęciem tekstu w jednym tomie, niewielkim „kieszonkowym” formatem, poręcznym w czasie studiów i wykładów, znacznie odbiegającym wielkością od wielkich foliałów Biblii romańskich, podziałem strony na dwie kolumny tekstu, pismem perełkowym, bogatą dekoracją – choć nie są to dla niej cechy najważniejsze, dystynktywne. Typ Biblii zwany Biblią paryską ukształtował się w Paryżu w 1. ćwierci XIII wieku w środowisku Uniwersytetu Paryskiego. Pierwsze egzemplarze nowej Biblii pojawiły się w latach 30. XIII w. Charakteryzowały się zmianami wprowadzonymi na początku XIII w. przez Stefana Langtona, angielskiego teologa, profesora Uniwersytetu Paryskiego, późniejszego arcybiskupa Canterbury (ok. 1207–1228): niemal współczesnym wyborem i układem ksiąg biblijnych, nowym wyborem prologów i uporządkowaniem podziału ksiąg biblijnych na rozdziały. Nie posiadały natomiast wykazów rozdziałów (capitula) umieszczanych dotychczas przed każdą księgą biblijną.
Biblia paryska (Rps 32/III) w toruńskiej Bibliotece Uniwersyteckiej
Nasz egzemplarz Biblii powstał najprawdopodobniej w warsztacie paryskim w 3. ćwierci XIII wieku. Został spisany na delikatnym pergaminie (vellum) o jasnej barwie, zachowanym bez ubytków. Liczy 585 kart. Jest nieco większy (25,5 x 17,5 cm) niż „kieszonkowe” egzemplarze Biblii, eksportowane z Paryża do całej Europy. Zawiera księgi biblijne w wyborze i układzie charakterystycznym dla Biblii paryskiej: wyodrębnia Pierwszą i Drugą Księgę Ezdrasza (obecnie: Księga Nehemiasza) – Biblia hebrajska i Wulgata ujmowały je jako jedną księgę; uwzględnia niekanoniczne po soborze trydenckim Modlitwę Manassesa (po Drugiej Księdze Kronik) i Trzecią Księgę Ezdrasza; zawiera Księgę Barucha (il. 3); Dzieje Apostolskie umieszcza między listami przypisywanymi św. Pawłowi a siedmioma listami „katolickimi” (powszechnymi, adresowanymi nie do określonej wspólnoty ale do całego świata chrześcijańskiego). Poszczególne księgi biblijne zostały poprzedzone prologami św. Hieronima. Na końcu umieszczono słownik biblijny: Interpretationes nominum Hebraicorum, autorstwa Stefana Langtona, wspominanego profesora teologii Uniwersytetu Paryskiego, autora koncepcji kolejności ksiąg Biblii paryskiej i numeracji rozdziałów.
Dekoracje kodeksu
Rękopis odznacza się wyjątkowo bogatymi, także na tle zachowanych w Polsce Biblii paryskich, dekoracjami (il. 4). Zawiera 148 inicjałów malowanych gwaszem, rozpoczynających prologi i poszczególne księgi biblijne, w tym 60 inicjałów figuralnych i 88 inicjałów ornamentalnych. Kolejne rozdziały biblijne rozpoczynają mniejsze inicjały filigranowe, malowane na przemian rubrą i błękitem, wzbogacone filigranem w kontrastowej do inicjału barwie, wybiegającym na marginesy i przestrzenie między kolumnami tekstu. Koloryt malowanych inicjałów: błękit, róż, biel, cynober – odpowiada kolorystyce stosowanej przez pracownie paryskie. Na górnych marginesach biegnie żywa pagina – tytuły ksiąg wpisane majuskułą o literach, naprzemiennie, czerwonych i błękitnych, wzbogaconych filigranem.
Inicjał I(n principio)
Charakterystyczny dla kodeksów Biblii powstałych w warsztatach paryskich, a szczególnie bogato zdobiony w naszej Biblii, jest inicjał I(n principio) otwierający Księgę Rodzaju (k. 4v) – il. 5. Składa się on z kolumny i podstawy: w kolumnie umieszczono siedem medalionów, przedstawiających siedem „dni” stworzenia świata. W każdym z nich ukazano Boga Ojca wskazującego lub też trzymającego w rękach stwarzane dzieła. W podstawie inicjału znajduje się scena Ukrzyżowania ujęta w ramy retabulum ołtarzowego: w polu centralnym, u stóp Ukrzyżowanego, klęczą dwaj mnisi w czarnych habitach, być może święci Franciszek i Antoni, w polach bocznych ukazano Najświętszą Marię Pannę i św. Jana. Pod stopami Chrystusa znajduje się kielich, do którego spływa krew Zbawiciela (il. 6). Inicjał ten, ze względu na poziom artystyczny i bogactwo ikonograficzne reprezentuje – według Witolda Garbaczewskiego – najokazalszy przykład miniatury In principio w paryskich kodeksach kieszonkowych zachowanych w Polsce. Alicja Karłowska-Kamzowa odwołując się do postaci dwóch mnichów ukazanych w retabulum sugeruje, że Biblia mogła powstać na zamówienie zakonu franciszkanów.
Inicjały figuralne i ornamentalne
Karty kodeksu zapełniają także liczne inicjały figuralne i ornamentalne. Te pierwsze przestawiają proroków, np. Ozeasza z małżonką, bohaterów biblijnych, np. braci Machabeuszy w trzynastowiecznych zbrojach, ewangelistów i apostołów (il. 7-9). Postaci rysowane precyzyjną kreską, noszą wszystkie cechy stylu paryskiego: charakteryzują się wydłużoną sylwetką, eleganckimi i wyważonymi gestami. Ich szaty opadają w dół płynnymi liniami, twarze wyrażają niekiedy uczucia.
Nierozdzielną całość z inicjałami tworzą różnorodne wypustki, budowane przez wić roślinną łączoną z motywami geometrycznymi (pola wypełnione wzorzystymi kratkami) i zoomorficznymi (przetworzone wyobraźnią artysty wyobrażenia fantastycznych smoków), ujęte – razem z inicjałem – w ramy grubego konturu. Wypustki ozdabiają także przedstawienia zwierząt: czworonogów (najczęściej psa, a także np. lwa, pantery, jelenia) i ptaków (np. pelikana, koguta, bociana) – il. 10.
Różnorodność i oryginalność przedstawień figuralnych, bogactwo form inicjałów ornamentalnych, obfitość przedstawień zwierzęcych (smok w różnorodnych formach!), wyróżnia Biblię toruńską wśród innych znanych w zbiorach polskich Biblii paryskich, potwierdza jej nietypowy, ekskluzywny charakter. Została zapewne wykonana na osobne zamówienie nieznanego (zakonnego?) fundatora, choć ustępuje okazałością (wykwintnością stylizacji postaci) kodeksom powstałym w paryskich warsztatach dworskich.
Zakończenie
Kodeks nieustannie budzi zainteresowanie badaczy. Wydaje się, że jego historia kryje jeszcze wiele zagadek, które mogłyby zostać wyjaśnione przez wnikliwą analizę zabytkoznawczą i tekstologiczną. Zachowany w bardzo dobrym stanie – mimo upływu ponad 750 lat i zmiennych kolei losu – z pewnością stanowi również wyzwanie konserwatorskie.
Bibliografia
A. Karłowska-Kamzowa, Dekoracje malarskie gotyckich rękopisów iluminowanych ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, „Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika”, cz. IV, Toruń 1988, s. 121-125.
S. Wielgus, Badania nad Biblią w starożytności i w średniowieczu, Lublin 1990, s. 110-111.
M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Centuria druga, Warszawa 2001, s. 152-153.
W. Garbaczewski, 'Trzynastowieczna Biblia Paryska w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu’, w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, Bydgoszcz 2002, z. 7, s. 178-197.
L. Light, 'French Bibles c. 1200-30: a New Look at the Origin of the Paris Bible’, w: The History of the Book in the West, Vol.1, 400 AD-1455, ed. J. Roberts, P. Robinson, Farnham 2010, pp. 247-268.
R. Gameson, 'Durham’s Paris Bible and the Use of Communal Bibles in a Benedictine Cathedral Priory in the Later Middle Ages’, w: Form and Function in the Late Medieval Bible, ed. E. Poleg, L. Light, Leiden, Boston 2013, pp. 67-104.
H. A. G. Houghton, The Latin New Testament: a Guide to its Early History, Texts and Manuscripts, New York 2016, pp. 105-108.
Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, oprac. M. Czyżak przy współpracy M. Jakubek-Raczkowskiej i A. Wagnera, Toruń 2016, s. 130-135.
Marta Czyżak
Autorami prezentowanych fotografii są Monika Jakubek-Raczkowska i Piotr Kurek.
