Sprawozdanie z wyjazdu badawczego do Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali w ramach grantu Centrum Q
W lipcu 2025 Centrum Badań nad Językiem, Kulturą i Umysłem (Centrum Q) przyznało grant na realizację projektu pt. Atrament i pergamin: zintegrowany model badań wtórnie wykorzystanych fragmentów rękopiśmiennych w oprawach książek nowożytnych. W skład zespołu wchodzą: dr hab. prof. ucz. Monika Opalińska (koordynator projektu, WN UW) dr hab. prof. ucz. Barbara Wagner (WCH i CNBCH UW) i dr Agnieszka Fabiańska (Gabinet Rękopisów BUW).
Celem projektu jest wypracowanie zintegrowanego modelu analitycznego do badania fragmentów rękopiśmiennych. Projekt koncentruje się na identyfikacji optymalnych technik analitycznych z zakresu fizyki i chemii, które w połączeniu z analizą filologiczną pozwalają na ustalenie genezy, datowania, pochodzenia i ewentualnych powiązań między fragmentami z tego samego rękopisu. Istotnym aspektem projektu jest również ocena skuteczności poszczególnych technik instrumentalnych w zależności od rodzaju badanego obiektu oraz określenie, w jakim zakresie modyfikacje klasycznych procedur badawczych mogą zwiększyć ich precyzję i wiarygodność.
Drugim celem jest kontynuacja badań nad fragmentami XI-wiecznego tzw. Psałterza N, pochodzącego z terenów Anglii. Wstępna hipoteza badawcza zakłada, że kolejne nieznane dotąd fragmenty mogły trafić do Szwecji w XVI lub XVII wieku, zarówno w wyniku transferu prywatnych kolekcji, jak i w ramach konfiskaty zbiorów bibliotecznych przez wojska szwedzkie w czasie XVII-wiecznych kampanii wojennych.
Z tego względu jednym z działań zaplanowanych w grancie był wyjazd badawczy do Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali. W czasie pobytu udało się przeprowadzić wstępne badania materiałowe z wykorzystaniem cyfrowego mikroskopu (Dino-Lite AD4113T-I2V), bezprzewodowego otoskopu (z obiektywem szerokokątnym 360o) oraz endoskopowej kamery inspekcyjnej (FULL-HD-X6-LED). Cyfrowy mikroskop wyposażony w diody LED emitujące światło podczerwone (λ~940 nm) i ultrafioletowe (λ~395 nm) pozwala na obserwowanie powierzchni rękopisów w różnych warunkach oświetleniowych.
Dzięki wymienionej wyżej aparaturze wykonano serię zdjęć fragmentów in situ w sposób bezinwazyjny, bez czasochłonnego i kosztownego procesu oddzielania ich od bloku książek w czasie konserwacji. Zdjęcia uwidoczniły zarówno strukturę opraw badanych książek, jak i teksty naniesione na pergaminowe paski oraz inne elementy analizowanych obiektów. Ciekawym przedmiotem badań – także w dalszej perspektywie – są fragmenty z nakładającymi się na siebie warstwami tekstu: nie palimpsesty, jak mogłoby się wydawać, tylko fragmenty, na których odbicia liter z innych przylegających pasków nakładają się na zapisany tekst. W trakcie tworzenia oprawy książki zdarzało się, że introligatorzy przyklejali jeden pasek na drugi – równolegle lub prostopadle. W wyniku długotrwałego bliskiego kontaktu (często działanie nacisku wzmocnione jest użyciem kleju) dochodziło w niektórych przypadkach do transferu tekstu na przylegające do siebie fragmenty pergaminu. Takie przeniesienia zapisu są szczególnie cenne w sytuacji, gdy w wyniku działań konserwatorskich, np. zmiany oprawy, pierwotny materiał wykorzystany do jej wzmocnienia zaginął. W takich przypadkach odbicia – o ile zostaną poprawnie zidentyfikowane – mogą stanowić źródło informacji zarówno jeśli chodzi o pierwotną konstrukcję oprawy, jak i makulaturę rękopiśmienną.
Proponowany model analizy ma duży potencjał w poszerzaniu metodologii badań proweniencyjnych. Do niedawna badania proweniencyjne opierały się w dużej mierze na odczytywaniu dawnych not własnościowych, identyfikowaniu pieczątek, ekslibrisów, superekslibrisów, odczytywaniu i analizie not marginalnych, badaniach widocznych cech fizycznych np. opraw książek rękopiśmiennych i drukowanych. Analizy chemiczne składu atramentu i pigmentów w pewnych przypadkach mogą potwierdzić lub wykluczyć pochodzenie jednostek z wcześniej znanych i opisanych skryptoriów, pomóc w klasyfikacji i/lub charakterystyce kolejnych warsztatów kaligraficznych i ustaleniu różnic/podobieństw między tekstem głównym i marginaliami już nie tylko na podstawie cech paleograficznych. Analizy fizyczne np. badanie liniowania w rękopisach pozwalają z większą niż dotychczas precyzją opisać i usystematyzować zwyczaje poszczególnych skryptoriów, a nawet indywidualnych skrybów, w przygotowywaniu kart papierowych i pergaminowych pod zapis. Dotychczas takie cechy rękopiśmienne jak, np. kolor atramentu, nasycenie barw w iluminacjach, głębokość liniowania oceniane były jedynie na podstawie naocznego oglądu karty. Praca z wykorzystaniem specjalistycznej aparatury i nowoczesnych technik analitycznych zwiększa precyzję badania i opisu wymienionych cech, ograniczając subiektywność oceny.
Projekt ma wymiar interdyscyplinarny – łączy nauki humanistyczne z naukami ścisłymi. Wykorzystanie technik analitycznych pozwala nie tylko na identyfikację i klasyfikację fragmentów rękopisów, lecz także na ocenę ich stanu zachowania, poziomu degradacji i potrzeb konserwatorskich. Takie działania są kluczowe dla długofalowej ochrony zabytków kultury materialnej. Wyniki projektu zostaną szerzej przedstawione w artykule naukowym (w przygotowaniu).
Nasze badania w Szwecji wspierał zespół pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej Karolina Rediviva w Uppsali: Peter Sjökvist, Josefin Bergmark Jimenez, Maria Berggren oraz Anna Fredriksson, którym dziękujemy za pomoc w realizacji programu wyjazdu i kwerendy a także konsultacje, które znacząco powiększyły naszą wiedzę o zasobie i proweniencji kolekcji uppsalskiej, a w niektórych wypadkach skierowały naszą uwagę na nowe potencjalne kierunki badań.