Relacja z pokazu rękopisów i zwojów etiopskich z okazji Dni Afryki

Od kilku lat na przełomie maja i czerwca Katedra Języków i Kultur Afryki UW organizuje Dni Afryki. Jednym z wydarzeń tegorocznej edycji był pokaz rękopisów i zwojów etiopskich ze zbiorów BUW, który poprowadził dr Marcin Krawczuk (KJiKA UW oraz Zespół SIGLUM). W pierwszej części spotkania prelegent wprowadził uczestników w tematykę przedstawiając prezentację pt. Chrześcijańska Etiopia i jej rękopisy. Uczestnicy poznali najważniejsze fakty z dziejów ortodoksyjnego chrześcijaństwa etiopskiego: pojawienie się religii na terenach obecnej Etiopii ok. 330 roku, język gyyz (klasyczny etiopski) jako liturgiczny i literacki język etiopskiego chrześcijaństwa oraz rodzaje tekstów zapisywanych w tym języku (tłumaczenia Biblii, apokryfów, ksiąg liturgicznych i kazań Ojców Kościoła a także twórczość oryginalną we wspomnianym języku, czyli żywoty świętych, kroniki i poezję religijną). Dalsza część pokazu dotyczyła materialnych aspektów etiopskiej książki: jej form (kodeks, zwój, harmonijka), opraw, podłoża pisarskiego (w tradycji etiopskiej był to głównie pergamin), materiałów pisarskich i ogólnych zasad przygotowania składek a także  rozplanowania strony przed jej zapisem itp. Bardziej szczegółowo zostały omówione dwa typy ksiąg: psałterze (które w tradycji Kościoła Etiopskiego oprócz samej Księgi Psalmów zawierają także kantyki biblijne, Pieśń nad Pieśniami oraz poemat Pochwała Maryi*). Drugim omówionym rodzajem rękopisów były zwoje magiczne: scharakteryzowana została ich treść, forma, zdobienia i ich wykorzystanie jako amuletów chroniących przed chorobami i złymi urokami. Chociaż w chrześcijaństwie etiopskim zwoje magiczne są elementem  pobożności osobistej i ludowej, nie tylko nie są zabronione, ale wykonywane są przez osoby pełniące funkcje pomocnicze w kościele, mianowicie przez debterów (w liczbie pojedynczej: debtera), którzy poza przygotowywaniem zwojów zajmują się także zielarstwem, wykonywaniem rytualnych hymnów i tańców oraz egzorcyzmami.

Niewielka kolekcja rękopisów etiopskich BUW została zgromadzona i przekazana w darze przez prof. Stefana Strelcyna (1918-1981) – orientalisty, pioniera badań nad językami Etiopii w Polsce. Profesor szczególnie interesował się etiopską magią i ziołolecznictwem, dlatego duża część obiektów z jego kolekcji dotyczy tej tematyki. Oprócz rękopisów w języku gyyz w podarowanym zbiorze znalazły się rysunki o tematyce zarówno religijnej jak i świeckiej. Chociaż nie wiążą się ściśle z tematem pokazu, stały się elementem dekoracyjnym i wprowadzającym w realia życia w Etiopii.

Najcenniejszym obiektem kolekcji jest Psałterz (nr inw. 3510) ze standardową zawartością i trochę nieporadnymi zdobieniami. Kilka zwojów magicznych (nr. inw. 3647 – inw. 3654) reprezentuje ten typ tekstów, którymi prof. Strelcyn był zainteresowany najbardziej. Jeden z nich, najstarszy, pochodzący z XVIII w. (nr inw. 3649) jest na stałe rozprostowany i służy do prezentacji typowej treści i dekoracji; pozostałe przechowywane są w formie tradycyjnej, zwiniętej. Również dwa kolejne rękopisy zawierają teksty magiczne: jeden w formie harmonijki (nr inw. 3646), drugi w formie kodeksu (nr inw. 3511).

Cztery kolejne kodeksy zawierają teksty religijne. Każdy z nich jest na swój sposób ciekawy: jeden to miniaturka o wymiarach 4,5 x 3 cm (nr inw. 3515), kolejny – nr inw. 3512 zawiera notację muzyczną; nr inw 3514 zawiera poezje, w tym przykład popularnego w Etiopii poematu zwanego mälkə. Utwory tego typu opierają się na interesującym, chociaż z perspektywy Europejczyków zaskakującym, koncepcie; otóż zawierają pochwały poszczególnych części ciała wybranego świętego. Pierwsza strofa opiewa najwyższe partie ciała (włosy, głowę), a kolejne elementy stopniowo coraz niższe partie. Ostatni z prezentowanych rękopisów nr inw. 3513 zawiera zbiór bardzo różnorodnych tekstów przepisywanych w różnych okresach i prawdopodobnie przez różne osoby; była to zapewne podręczny zestaw najprzydatniejszych modlitw, zaklęć i tekstów dywinacyjnych używany na co dzień przez – być może – jakiegoś debterę.

W dwóch pokazach wzięło udział prawie 30 osób. Księgi w języku gyyz zapisane pismem etiopskim wywołały liczne komentarze i pytania. Jedna z próśb dotyczyła brzmienia języka gyyz, dlatego dr Krawczuk odczytał i przetłumaczył fragment Psalmu 1. Dla wielu uczestników był to pierwszy kontakt z tym językiem. Psalmy są śpiewane w czasie etiopskiej liturgii. Przykładowe wykonania można znaleźć na przykład na YouTube.

* Przekładu poematu na język na język polski dokonał ks. prof. Stanisław Kur. Zob. Teksty o Matce Bożej: kościoły przedchalcedońskie, wstęp, wybór, oprac. i posł. Henryk Paprocki,  Niepokalanów 1995, s. 37-47.

Wybrane publikacje i materiały online:

• “Literatura na Świecie” 2014, nr 7/8 (516/517) – numer monograficzny poświęcony Etiopii,
• Ewa Balicka, Z dziejów książki etiopskiej, “Studia o Książce”, T. 5, 1975, s. 65-91,
• Ethiopic Manuscript Production
• African Scribes: Manuscript Culture of Ethiopia
• Exploring Sensuls: An Indigenous Manuscript Tradition in Ethiopia

 

Zdjęcia: Urszula Szwed-Strych, Agnieszka Fabiańska