Rękopiśmienne i drukowane skarby z Pelplina
11 października 2025 r. odbył się drugi wspólny wyjazd członków Zespołu Badań nad Rękopisami SIGLUM. Tym razem naszym celem był Pelplin. Zwiedzaliśmy Muzeum Diecezjalne im. bpa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego, a przede wszystkim – wystawę poświęconą Biblii Gutenberga. W ostatnich latach ten wyjątkowy zabytek był przedmiotem wieloaspektowych badań i konserwacji w międzynarodowym projekcie Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga, pod kierunkiem prof. Juliusza Raczkowskiego (UMK).
Profesor J. Raczkowski, który był naszym przewodnikiem po wystawie, przybliżył nam jeden z najcenniejszych egzemplarzy pierwszej łacińskiej drukowanej księgi. Warto podkreślić, że pelpliński egzemplarz jest cenny i ważny dla dziejów drukarstwa z kilku powodów. Jest to jeden z pierwszych, „testowych” egzemplarzy (o czym świadczą między innymi odkryte w czasie realizacji wspomnianego projektu, niewidoczne gołym okiem symbole i znaki, za pomocą których drukarze zaznaczyli elementy do poprawy podczas powielania kolejnych egzemplarzy). Niezwykle ciekawe jest przypadkowe odbicie czcionki (na karcie 46r), która zostawiła ślad, wypadłszy z ramki (odbicie to pozwoliło na dokładne określenie rozmiaru stosowanej przez Gutenberga czcionki). Wartość księgi podnosi także fakt, że dzięki badaniom materiałowym oraz wpisom własnościowym udało się ustalić losy obu jej tomów z niezwykłą dokładnością.
O rzeźbach, zgromadzonych w muzeum, których część jest zabytkiem klasy światowej, opowiedziała nam prof. Monika Jakubek-Raczkowska (UMK), jedna z największych specjalistek z zakresu rzeźby gotyckiej w Polsce.
Druga część wizyty w Pelplinie poświęcona była manuskryptom ze zbiorów Biblioteki Diecezjalnej im. Biskupa Jana Bernarda Szlagi w Pelplinie. Rękopisy iluminowane o treści teologicznej i filozoficznej prezentował członek naszego Zespołu dr Mateusz F. Marszałkowski, a rękopisy muzyczne – dr Piotr Ziółkowski, należący do współpracującego z nami zespołu projektu Liturgica Poloniae.
Mateusz Marszałkowski przedstawił działalność cysterskiego skryptorium w średniowieczu: opowiedział o tworzeniu kolekcji, m.in. o rękopisach z fondu uposażeniowego, przepisanych w klasztorze matce Pelplina – w Doberanie (na których wzorowali się pierwsi pelplińscy skryptorzy), a także zaprezentował wytwory miejscowe. Szczególnie dużo miejsca poświęcił pelplińskiemu skryptorowi i iluminatorowi – bratu Janowi*, którego wprawna ręka i bujna wyobraźnia stworzyła wybitne rękopisy w ostatniej ćwierci XIV w.
Piotr Ziółkowski zaprezentował rękopisy klasztoru doberańskiego: dwa tomy graduału stanowiące łącznie pełen cykl roku kościelnego, ujmujący zarówno święta z cyklu de tempore, jak i de sanctis; przedstawił manuskrypty z miejscowego warsztatu pisarskiego: graduały, antyfonarze i procesjonał (ten ostatni – po części powstał w Pelplinie, proweniencja pozostałych tekstów pozostaje nieznana). Niewątpliwie największy zachwyt wzbudził graduał L13** – dzieło wspomnianego już wyżej brata Jana.
W czasie naszej wizyty zwiedziliśmy również krużganki i wirydarz Katedry pelplińskiej. O historii cystersów, historii kościoła i części jego wyposażenia, zarówno średniowiecznego, jak i nowożytnego, opowiadał nam znawca przedmiotu – prof. Juliusz Raczkowski.
Jesteśmy wdzięczni naszym przewodnikom po świecie pelplińskiej sztuki, drukarstwa i kodykologii za to, że zechcieli przyjechać do Pelplina, by podzielić się z nami swoją wiedzą, entuzjazmem i miłością do przechowywanych tam zbiorów. Podziękowania kierujemy także do Dyrektora Biblioteki – Księdza Prałata Profesora Jana Walkusza oraz do Dyrektora Muzeum Pelplińskiego – Księdza Krystiana Feddeka za życzliwą pomoc w zorganizowaniu naszego wyjazdu naukowego.
*M. F. Marszałkowski jest autorem monografii na temat iluminowanych rękopisów ze skryptorium w Pelplinie (t. 1 i t. 2) oraz artykułu o ozdobnych cerach.
**Graduał L13 był przedmiotem szczegółowych badań, w trakcie projektu powstały: monografia i wersja cyfrowa rękopisu.
Autorki: Monika Opalińska i Agnieszka Fabiańska, zdjęcia: Barbara Wagner
