Niniejszy wpis inauguruje cykl, który zatytułowaliśmy „Z naszych badań”. Naszą ideą jest, aby akademicy i akademiczki z różnych dziedzin nauki pracujący z rękopisami, dzielili się w przystępny sposób wynikami swoich aktualnych badań. Na dobry początek, współredaktor bloga, dr Marcin Krawczuk opisze przedmiot swoich aktualnych prac.

O PEWNYM ZAPOMNIANYM ETIOPSKIM HOMILIARZU

W moich badaniach zajmuję się obszarem dość mało znanym, jakim jest chrześcijańska literatura etiopska w języku gyyz. Obecnie moją uwagę zaprząta przede wszystkim pewien zbiór kazań funkcjonujący w katalogach pod nazwą Rǝtuʿa Hāymānot, czyli „Prawowierny”. W niniejszym wpisie postaram się opowiedzieć nieco o tekstach składających się na ten homiliarz. Przede wszystkim zaś, postaram się opowiedzieć o rękopisach – świadkach tekstu, jako że Rǝtuʿa Hāymānot pozostaje ciągle niewydany, toteż wszystkie zawarte poniżej informacje oparte są na analizie kilkunastu rękopisów przekazujących go.

Kilka słów o homiliarzu

Homiliarz, o którym tu mowa, nie był nigdy – poza jednym kazaniem – nawet w najmniejszym fragmencie wydany ani tłumaczony na jakikolwiek język. Już samo to czyni go interesującym obiektem badań! Dodajmy do tego, że wszystkie kazania są oryginalną etiopską twórczością, która wyszła zapewne spod ręki jednego autora. Zwróćmy też uwagę, że najstarszy zachowany rękopis kolekcji pochodzi z 1397/8 roku [1]. Jeśli datę tę uznać za terminus ante quem, mamy do czynienia z jednym z najstarszych w ogóle teologicznych dzieł powstałych w Etiopii.

„Prawowierny” jest zbiorem kazań dotyczących przede wszystkim najważniejszych wydarzeń z życia Chrystusa takich jak narodziny, chrzest w Jordanie, cykl pasyjny (wjazd do Jerozolimy, umycie stóp apostołom, zaparcie się św. Piotra, przesłuchanie przez Piłata, ukrzyżowanie, zmartwychwstanie) czy przemienienie na górze Tabor. W rękopisach znajdują się ponadto kazania poświęcone m. in. zaśnięciu Maryi, archaniołowi Michałowi czy Czterem Żywym Istotom.

Każdy z rękopisów zawiera nieco inny zestaw tekstów. Przykładowo, kazania o narodzinach i chrzcie w Jordanie występują we wszystkich rękopisach, a na pozór bardzo ważne kazanie o zmartwychwstaniu przeznaczone na Wielkanoc zaledwie w czterech. Moja robocza hipoteza jest taka, iż oryginalny rdzeń był stopniowo rozbudowywany przez dodawanie kolejnych tekstów, aby wypełnić jakiś fragment roku liturgicznego.

Rękopisy

Dotychczas zidentyfikowałem czternaście rękopisów przekazujących różne warianty homiliarza, z czego cztery znajduje się w Europie (po jednym w Paryżu, Londynie, Berlinie [2] i Tybindze) a dziesięć w Etiopii. Najstarszy pochodzi, jak wspomniano, z końca XIV wieku, najmłodszy z 1965/6 roku. Większość z nich nie posiada niestety kolofonu, zatem można ustalić ich datę jedynie w przybliżeniu opierając się na paleografii. Jedynie dwa zostały wykonane na papierze, pozostałe na pergaminie.

Taka rozpiętość czasowa sprawia, że można zaobserwować rozmaite zmiany, jakim podlegało pismo oraz sposób organizacji tekstu. Do archaicznych cech występujących w starszych rękopisach można zaliczyć przede wszystkim różnego rodzaju znaki marginalne np. wskazujące koniec zdania czy początek nowego tekstu, które od ok. połowy XVI wieku wychodzą z użycia.

Znak wskazujący koniec zdania (w czerwonej obwódce). Rękopis BnF d’Abb. 80 f. 76r.

W przypadku rękopisów przechowywanych w bibliotekach europejskich da się w większości odtworzyć okoliczności, w jakich opuściły Etiopię i znalazły swój nowy dom. I tak dla przykładu, paryski rękopis został nabyty przez Antoine’a d’Abbadie, podróżnika, geografia i wielkiego znawcę chrześcijańskiej kultury Etiopii, a po jego śmierci wraz z innymi przywiezionymi z Etiopii rękopisami trafił do Bibliothèque Nationale w Paryżu. Rękopis z Tybingi jest kopią zamówioną w Etiopii przez protestanckiego misjonarza Johanna Ludwiga Krapfa, znanego współcześnie głównie ze swoich pionierskich prac nad językami Afryki Wschodniej.

Początek każdego kazania zaznaczany jest użyciem rubrykacji, ewentualnie też skromnym elementem dekoracyjnym jak linia oddzielająca początek nowego kazania od końca poprzedniego. W bardzo rzadkich wypadkach i tylko w starszych egzemplarzach początek kazania może być zaznaczony motywem geometrycznym zwanym po etiopsku ḥaräg albo poprzez użycie znaku określanego jako coronis. Poza tym rękopisy pozbawione są jakichkolwiek zdobień np. iluminacji.

Początek kazania o przemienieniu na górze Tabor zaznaczony przez użycie motywu dekoracyjnego (ḥaräg). Rękopis EMML 7028 f. 95v.

Coronis wskazujący początek kazania o zaśnięciu Maryi. Rękopis Berlin SBB Ms. orient. quart. 1166 f. 6r.

Paratekst w rękopisach ogranicza się do modlitewnych suplikacji o błogosławieństwo dla skrybów, właścicieli i użytkowników rękopisów oraz do wskazań, na jaką okazję przeznaczone jest dane kazanie. Zwłaszcza te drugie są interesującym materiałem dla badacza, ponieważ na ich podstawie można próbować rekonstruować sposób wykorzystania poszczególnych rękopisów podczas modlitwy.

Podsumowanie

Choć na obecnym etapie badań mam ciągle więcej pytań niż odpowiedzi, nie ulega (przynajmniej mojej) wątpliwości, iż Rǝtuʿa Hāymānot to dzieło zasługujące na rozgłos w akademickim świecie. Jest jednym z wielu pomników chrześcijańskiej kultury Etiopii, czekających na odkrycie i zbadanie. Badania te współcześnie są znacznie łatwiejsze dzięki temu, iż coraz więcej rękopisów etiopskich, zarówno tych przechowywanych w Europie jak i tych, które nigdy Etiopii nie opuściły, jest digitalizowanych. Gdyby tylko liczba badaczy pracujących nad nimi wzrastała równie szybko, jak ich liczba w Internecie….

[1] W kalendarzu etiopskim nowy rok przypada 11 września, a zatem nie da się jednoznacznie przeliczyć roku podanego w rękopisie na rok w kalendarzu gregoriańskim.

[2] Rękopis berliński został podzielony podczas oprawy na dwie jednostki o kolejnych sygnaturach, ale traktuję je jako całość. Nawiasem mówiąc, podczas oprawy najwyraźniej nie skorzystano z usług żadnego filologa, ponieważ folia zostały pomieszane.

Marcin Krawczuk