Godzinki, ok. 1475, Nowy Jork, The Morgan Library & Museum, MS M.1001, fol. 44r
Nadchodzą święta Bożego Narodzenia, a ja chciałabym zaproponować krótki wpis dotyczący pewnego motywu ikonograficznego związanego z tymi świętami w średniowiecznych rękopisach. Oczywiście od razu do głowy przychodzi scena z narodzinami Chrystusa w stajence – jednak czasami była ona w interesujący sposób rozszerzana. Poniżej opowiem o scenie z Godzinek stworzonych w ok. 1475 r. w Poitiers i iluminowanych przez Robineta Testarda (Nowy Jork, The Morgan Library & Museum, MS M.1001, fol. 44r [1]).
Scena Bożego Narodzenia umieszczona jest w prostych, architektonicznych ramach stajenki. Dzieciątko leży w żłobie, adorowane przez Marię, Józefa, dwa anioły, a także osła i wołu zaglądających do wnętrza budowli. Stajenka usytuowana jest w werystycznie przedstawionym krajobrazie, w który pasterze wyprowadzają z zagrody stojącej koło białego domku swoje stada. Dookoła widzimy też rozległe lasy i góry, a w oddali – miasto. Na samej górze miniatury pojawia się dwójka aniołów głoszących chwałę słowami Gloria in excelsis Deo wypisanymi na banderoli. Pod miniaturą znajduje się tekst wezwania używanego na początku każdej godziny liturgicznej, a więc charakterystyczny dla typu modlitewnika, jakim są godzinki: Deus in adiutorium meum intende (Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu).
W dolnej części karty dwóch mężczyzn, dwie kobiety i pies prowadzeni są w tanecznym korowodzie przez muzyka grającego na dudach. Wszyscy trzymają się za ręce (także pies – trzymany jest za przednie łapy) i przeskakują z nogi na nogę. Z jednej strony bohaterowie wpisani są w rozległy krajobraz oznaczający działanie łaski Wcielenia – Chrystus właśnie narodził się dla całego stworzenia, a tańczący pasterze wtapiają się w scenę rodzajową rozgrywającą się w bordiurze karty. Z drugiej strony, ich występ jest tańcem radości: cieszą się z narodzin Zbawiciela – a pochwalny taniec radości ma w kulturze chrześcijańskiej głęboko sięgające korzenie. W odczytaniu tej sceny możemy odnieść się do przykładów biblijnych: król Dawid zatańczył przed Arką Przymierza (2 Sm 6, 5); po wyjściu z Egiptu Miriam i inne kobiety szły w wesołych pląsach uderzając w bębenki, śpiewem wychwalając Boga (Wj 15, 20); Judyta po zgładzeniu Holofernesa tańczyła razem z izraelskimi niewiastami świętując zwycięstwo (Jdt 15, 12–13); na spotkanie Dawida wracającego po walce z Goliatem wyszły tańczące i śpiewające kobiety (1 Sm 18, 6-7).
Na podstawie tych przykładów Kościół przez wieki budował narrację tańca pozytywnego, wykonywanego na chwałę Boga. Między innymi w związku z tym od IV wieku wspomina się o rajskim tańcu, w którym zbawieni będą mogli brać udział: we wczesnych wiekach chrześcijaństwa Ojcowie Kościoła mocno łączyli filozofię chrześcijańską i platońską, a platoński taniec kosmosu stał się tańcem boskim, tańcem aniołów [2]. Tradycję tę kontynuował jeszcze w XII wieku Honoriusz z Autun podkreślając ideę ludzkiego tańca jako powtórzenia niebiańskiej harmonii: pisał, że taneczne powtórzenie ruchu planet, gwiazd i konstelacji stało się pochwałą jedynego i prawdziwego Boga [3].
Taneczna scena w bas-de-page tworzy niezwykłą relację z miniaturą, głównym elementem omawianej karty. Jest pokaźna w swoich rozmiarach i staje się miejscem dopowiedzenia, rozwinięcia scenerii, rodzajowego komentarza do sceny Bożego Narodzenia. Scena ta jest także miejscem zapowiedzi dalszej narracji – kilka stron dalej, na fol. 48r, pojawi się scena Zwiastowania Pasterzom.
Godzinki, ok. 1445, Nowy Jork, The Morgan Library & Museum, M.287, fol. 64v
Godzinki, ok. 1510-20, J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 18 (83.ML.114), fol. 125v
Co ciekawe, godzinki MS M.1001 nie są jedynym przykładem zestawienia sceny związanej z Bożym Narodzeniem z tańcem: to dość popularny motyw w piętnasto- oraz wczesnoszesnastowiecznych godzinkach powstałych na terenie północnej Francji lub Flandrii. W godzinkach o sygnaturze M.275 (ok. 1445, The Morgan Library & Museum, M.287, fol. 64v [4]) w scenie zwiastowania pasterzom bohaterowie formują radosne koło i tańczą żywiołowy taniec pełen podskoków dookoła swoich owiec. W godzinkach stworzonych dla rodziny Spinola (Godzinki, ok. 1510-20, J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 18 (83.ML.114), fol. 125v [5]) połączone są wszystkie te motywy: miniatura ukazuje Narodzenie Chrystusa i Adorację Pasterzy, a sceny w bordiurze dopowiadają narrację ukazując Zwiastowanie Pasterzom i radosny taniec na zielonej trawie, między pasącymi się owcami.
W imieniu zespołu SIGLUM życzę Państwu zdrowych i spokojnych Świąt!
Zofia Załęska
Przypisy:
[1]. Zdigitalizowany rękopis dostępny jest pod linkiem: https://www.themorgan.org/manuscript/76937.
[2]. Françoise Syson Carter, Celestial Dance: A Search for Perfection, [w:] „Dance Research: The Journal of the Society for Dance Research” 5 (2), 1987, s. 3–17.
[3]. Honorius Augustodunensis, De Choro, [w:] Gemma animae, I.139, PL 172:587–588, cytat za: Kathryn Dickason, Ringleaders of Redemption: How Medieval Dance Became Sacred, Oxford University Press, New York 2021, s. 17.
[4]. Zdigitalizowany rękopis dostępny jest pod linkiem: http://ica.themorgan.org/manuscript/thumbs/76837.
[5]. Zdigitalizowany rękopis dostępny jest pod linkiem: https://www.getty.edu/art/collection/objects/1401/master-of-james-iv-of-scotland-master-of-the-dresden-prayer-book-master-of-the-lubeck-bible-et-al-spinola-hours-flemish-about-1510-1520/.
