Fragmenty Psałterza N na grzbiecie starodruku z Biblioteki C. Norwida w Elblągu; fot. Dorota Jurzenka-Supryn (UMK)
Za nami wydarzenie, które można uznać za podsumowanie obecnego stanu badań nad Psałterzem N. W tej historii najstarsze pytanie filologii – o właściwy układ badanego tekstu – łączy się z zastosowaniem najnowszych metod analitycznych – cyfrowych, fizycznych i chemicznych. Żmudne badania materiałowe prowadzą na trop niepotwierdzonej ale urzekającej hipotezy o zapomnianej księżniczce z upadłej dynastii. Drogi poszukiwań rozciągają się między Cambridge, Lejdą, Alkmaar i królewskim miastem Elblągiem. Kluczową i twórczą rolę zarówno w poszukiwaniach, jak i badaniach Psałterza pełnią członkowie Zespołu Siglum. We wrześniu 2024 r. polski zespół brał udział w konferencji i warsztatach poświęconych Psałterzowi – ’Medieval Fragmentology and the Fragmented Old English Glossed N-Psalter’.
Konferencja, zorganizowana przez Monikę Opalińską (Uniwersytet Warszawski, Siglum) oraz Thijsa Porcka (Leiden University) w Regionaal Archief Alkmaar w Holandii, między 4-6 września 2024 r., zgromadziła naukowców reprezentujących różne dyscypliny – językoznawców i historyków języka, literaturoznawców, konserwatorów, archiwistów, badaczy historii książki i druku, fizyków, chemików i tegumentologów. Tematem były badania nad zachowanym we fragmentach średniowiecznym psałterzem łacińskim z XI-wiecznej Anglii, znanym w literaturze jako Psałterz N, a bezpośrednim powodem odnalezione niedawno w Elblągu i Alkmaar fragmenty kart z tego rękopisu (zob. Opalińska et al. 2023; Porck 2023).
Historia zaginionego Psałterza odkrywana na nowo
Na początku XVI wieku fragmenty kart z tego niezwykłego Psałterza, spisanego po łacinie i opatrzonego glosami w języku staroangielskim, trafiły do opraw drukowanych książek. Praktyka wykorzystywania kart rękopiśmiennych do wzmacniania opraw była powszechnie stosowana w czasach nowożytnych, kiedy rękopisy ustąpiły miejsca książkom drukowanym. Makulatura rękopiśmienna, zwożona statkami z Anglii na Kontynent, pozyskiwana z księgozbiorów kościelnych i z kolekcji prywatnych, trafiała do zakładów introligatorskich. Czy Psałterz tą właśnie drogą dotarł z Anglii na kontynent europejski – nie wiadomo. Według hipotezy Helmuta Gneussa, intrygującej choć nie udokumentowanej historycznie, kodeks mógł być własnością Gunhildy – najmłodszej siostry Harolda, ostatniego anglosaskiego władcy Anglii, który zginął w Bitwie pod Hastings w 1066 r. Wiadomo, że Gunhilda schroniła się wkrótce potem w klasztorze św. Donata w Brugii, ofiarowując swoim flandryjskim dobroczyńcom psałterz spisany po łacinie i staroangielsku oraz inne cenne przedmioty. Ostatnia poświadczona wzmianka na temat tego psałterza pochodzi z Kronik Flandryjskich Jacoba Meyera z roku 1560, po czym ślad po nim ginie. Historię poszukiwań zaginionego Psałterza Gunhildy i jego domniemanych związków z Psałterzem N relacjonował w czasie konferencji Oliver Bock (Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg).
Makulatura rękopiśmienna
W średniowieczu psałterze należały do najczęściej kopiowanych ksiąg. Stąd też do naszych czasów zachowało się ich sporo. Niektóre w postaci pojedynczych kart a nawet drobniejszych wyciętych z nich pasków. Z liczącego około 230 kart Psałterza N odnaleziono, jak dotąd, kilkadziesiąt fragmentów. Przez długi czas wiadomo było o pięciu, przechowywanych osobno w bibliotekach w Cambridge, Sondershausen i Haarlem. Ich kształt wskazywał, że musiały być wtórnie wykorzystane do wzmocnienia opraw, jednak kiedy i z jakich książek zostały wyjęte pozostawało tajemnicą. Praktyka archiwalna w wieku XX nie wymagała ścisłego dokumentowania procesu konserwacji starodruków. Dzisiaj takie luźne fragmenty rękopiśmienne są najczęściej przechowywane jako osobne dokumenty w specjalnych kartonowych pudełkach, kopertach z folii poliestrowej, lub w zbiorach archiwaliów (tzw. guardbooks), czasem bez sygnatury i jakichkolwiek informacji na temat ich pochodzenia. Sposób przechowywania, katalogowania i udostępniania tych dokumentów zależy w dużej mierze od zasad przyjętych w danej bibliotece. Te rozbieżności w traktowaniu zbiorów były przedmiotem konferencyjnej debaty, w której udział wzięli konserwatorzy i kustosze zbiorów specjalnych: Lisette Blokker (Regional Archive Alkmaar), Ewa Chlebus (konserwatorka, niezależna badaczka), Hannah Goedbloed (Noord-Hollands Archief, Haarlem), Ed van der Vlist (Royal Library, The Hague). William Duba (University of Fribourg), również zaproszony do udziału w debacie, mówił o roli, jaką laboratoria cyfrowe odgrywają w procesie opracowania zbiorów specjalnych i wprowadzania ich w obieg naukowy. Jednym z takich miejsc w przestrzeni wirtualnej jest kierowana przez niego platforma cyfrowa Fragmentarium, na której są już dostępne wybrane fragmenty Psałterza N. Kolejne czekają na opracowanie i rekonstrukcję cyfrową.
Fragmenty Psałterza w księgozbiorze Samuela Meienreisa
Kolejne fragmenty w Alkmaar
Wkrótce po odkryciu elbląskim Thijs Porck przedstawił dwadzieścia jeden nowych fragmentów Psałterza, odnalezionych w trzytomowej edycji słownika Thesaurus Graecae linguae autorstwa Henri Estienne. Słownik – kupiony dla biblioteki w Alkmaar na aukcji książek w Lejdzie w 1601 roku – oprawiony został w ten sam sposób, co tomy elbląskie. Z czasem coraz więcej tropów prowadziło do Lejdy i potencjalnego warsztatu lokalnego introligatora, który używał kart z Psałterza do oprawiania książek. Tajniki warsztatu i charakterystyczne cechy opraw na przykładzie wybranych tomów przedstawiał na konferencji Herre de Vries (Restauratie Nijhoff Asser).
Nowe tropy
Podpis Balthasara Lydiusa w De Accentibus, et Orthographia Johanessa Reuchlina z Pembroke College Library, Cambridge; fot. Monika Opalińska (UW)
Oprawy – obok innych wskazówek – okazały się także kluczowe w poszukiwaniach książek, z których wyjęto wcześniej już znane fragmenty Psałterza. Thijs Porck odnalazł tom, z którego wyjęto bifolium przechowywane w bibliotece miejskiej w Haarlem. Mnie zaś udało się odnaleźć w Pembroke College w Cambridge wolumin, z którego wymontowano dwa fragmenty przechowywane obecnie w Cambridge University Library. Wprawdzie oprawa tego tomu została częściowo zmodyfikowana podczas konserwacji, ale jej podstawowe elementy, na szczęście, zachowano. Przede wszystkim pozostawiono w tomie dawne wyklejki, na których odbił się częściowo tekst z wyjętych wcześniej pergaminowych pasków. To pozwoliło ponad wszelką wątpliwość zidentyfikować książkę Johanessa Reuchlina, De Accentibus, et Orthographia, Linguae Hebraicae (1518, Hagenau) z Pembroke College Library jako tom, w którym były niegdyś użyte do wzmocnienia oprawy fragmenty Psałterza N. Do biblioteki kolegium książka ta weszła jako część zbiorów Rogera Longa (Master of Pembroke College) w XVIII wieku, ale jej pierwszym właścicielem był Balthasar Lydius. Jego nazwisko, ręcznie wpisane na karcie tytułowej, to kolejny trop prowadzący do Lejdy.
Balthasar studiował tam bowiem teologię w tych samych latach i pod kierunkiem tego samego profesora, co nieco starszy od niego Samuel Meienreis. Środowisko studenckie w Lejdzie, tamtejszy rynek księgarski, antykwaryczny i aukcyjny, na którym zaopatrywano się, między innymi, w książki akademickie to kolejny trop w poszukiwaniach rozproszonych fragmentów Psałterza. O renesansowej Lejdzie, warsztatach introligatorskich, bibliofilach i książkach opowiadał Paul Hoftijzer (Leiden University) podczas wykładu w Alkmaar a także kolejnego dnia w Lejdzie w trakcie zwiedzania zabytkowej biblioteki Johannesa Tyssiana (1622-1653), której jest kustoszem.
Fragmenty pergaminowe okiem fizyków i chemików
Graficzna reprezentacja stosunków zawartości cynku i manganu do żelaza w atramentach użytych we fragmentach wydobytych z obu tomów, uzyskana metodą fluorescencji rentgenowskiej. Rezultat wskazuje na użycie takiego samego atramentu w glosie staroangielskiej i tekście łacińskim we fragmentach pochodzących z Gramatyki hebrajskiej (a, b) i różnego – o nieco większej zawartości Zn i Mn – w przypadku Concordantiae Bibliorum Utrivsque Testamenti (c,d); fot. Piotr Targowski (UMK)
Badania materiałowe prowadzone przez zespół polski, zajmujący się Psałterzem N dotyczą nie tylko opraw ale także fragmentów rękopiśmiennych. O nieinwazyjnych metodach analizy atramentu i pigmentów użytych w rękopisie opowiadała Barbara Wagner (Uniwersytet Warszawski) i Piotr Targowski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu). Zastosowane przez fizyków i chemików metody fluorescencji rentgenowskiej potwierdziły obecność ukrytych pod oprawami fragmentów, dając podstawę do ich wydobycia. Pozwoliły także ustalić, że do zapisu tekstu psalmów korzystano z typowego dla epoki atramentu żelazowego-galusowego, a do produkcji minii w partiach pisanych czerwonym atramentem użyto ołowiu wydobytego z kopalni w Derbyshire w Anglii. Z kolei zastosowanie Optycznej Koherencyjnej Tomografii (OCT) wykazało ponad wszelką wątpliwość, że linie prowadzone pod tekstem łacińskim oraz tuż nad nim zostały wytyczone suchym rylcem a nie ołówkiem. Ta technika, stosowana we wczesnośredniowiecznych rękopisach, potwierdziła datację fragmentów elbląskich na wczesnych etapach projektu. Te i inne analizy materiałowe prowadzone równolegle z badaniami filologicznymi i paleograficznymi pozwalają na wszechstronną ocenę technik pisarskich stosowanych przy wykonaniu kodeksu.
Skrawki Psałterza a wielka tradycja łacińskiej kultury średniowiecznej
Choć Psałterz N zachował się w postaci nielicznych rozproszonych fragmentów jest on częścią wielkiej tradycji rękopiśmiennej wczesnośredniowiecznej Anglii i świadectwem roli, jaką psałterze łacińskie odgrywały w kulturze religijnej wieków średnich. O tej tradycji i o psałterzach dwujęzycznych pisanych po łacinie i w językach narodowych, które z niej wyrosły, mówiła w wykładzie plenarnym Jane Toswell (University of Western Ontario), autorka znakomitej monografii The Anglo-Saxon Psalter (Brepols, 2014). O tym zaś, jak poruszać się w labiryncie rozmaitych wersji psalmów włączonych do godzinek i szukać pokrewnych wariantów tekstu mówiła Magdalena Charzyńska-Wójcik (The Nanovic Institute at the University of Notre Dame; Katolicki Uniwersytet Lubelski JP II w Lublinie).
Ekspozycja fragmentów z Alkmaar i Haarlem
Uczestnicy konferencji mieli wyjątkową okazję zobaczyć wszystkie fragmenty Psałterza znalezione w Holandii. Patrząc na zestawione razem fragmenty z jednego, niemal kompletnego bifolium można było po raz pierwszy zobaczyć a nie tylko wyobrazić sobie rzeczywiste rozmiary kart oryginalnego kodeksu i ich staranny, uporządkowany układ graficzny.
Podziękowania za pomoc w zorganizowaniu konferencji i wystawy kieruję do mojego kolegi Thijsa Porcka z Uniwersytetu w Lejdzie, do naszych gospodarzy, Paula Posta i Lisette Blokker z Regionalaal Archief w Alkmaar, a także do Hannah Goedbloed i Julii Owczarskiej z Noord-Hollands Archief w Haarlem.
Dalsze badania nad Psałterzem będą przedmiotem osobnej sesji na konferencji Historical English and Research Tradition (HEART) w kwietniu 2025 r. na Wydziale Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego. Sesji będzie towarzyszyła wystawa polskich zabytków związanych z Psałterzem.
Monika Opalińska
Projekt: Analysis of manuscript fragments from a dispersed medieval psalter
Członkowie zespołu: Monika Opalińska (UW), Barbara Wagner (UW), Piotr Targowski (UMK), Paulina Pludra-Żuk (PAN), Dorota Jutrzenka-Supryn (UMK), Ewa Chlebus, Magdalena Kowalska (UMK), Jakub Karasiński (UW), Alicja Rafalska-Łasocha (UJ)