Bogata spuścizna pisarska kanonika krakowskiej kapituły katedralnej Jana Długosza daje wgląd w warsztat jego pracy dziejopisarskiej. Zwłaszcza tzw. autograf Roczników pozwala niemal chwycić za rękę tego najsłynniejszego historyka późnośredniowiecznej Polski.
Jan Długosz urodził się w 1415 r. w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. Przez trzy lata, od 13. do 16. roku życia, studiował na Wydziale Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego, nie uzyskał jednak żadnego stopnia naukowego. Znalazł za to zatrudnienie na dworze i w kancelarii Zbigniewa Oleśnickiego, ówczesnego biskupa krakowskiego. Zdolności Długosza w sprawach administracyjnych i organizacyjnych zapewniły mu przychylność i zaufanie hierarchy, dla którego z biegiem czasu Długosz stał się powiernikiem i jego „prawą ręką”.
Uważa się, że to właśnie biskup Oleśnicki zachęcił Długosza do opracowania dzieła historiograficznego, które dotyczyłoby czasów im współczesnych. Śmierć duchownego w 1455 r. nie przerwała zamiarów czy też prac Długosza, którego zamysł z czasem zaczął ewoluować w kierunku opisu całości dziejów Polski. W efekcie po 25 latach pracy powstały Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, które w 12 księgach mieszczą opowieść o powstaniu państwa polskiego (według tego, jak sobie to wówczas wyobrażano) aż do 1480 r., w którym Długosz zmarł. Trzeba koniecznie dodać, że choć zdecydowanie największe, nie jest to jedyne dzieło pisarskie krakowskiego kanonika. Poza tym stworzył on bowiem także opis chorągwi zdobytych na wojskach krzyżackich, charakterystykę majątku diecezji krakowskiej (gdzie uwzględnił także wiadomości historyczne), dwa żywoty świętych, sześć katalogów biskupów polskich i pierwszy polski herbarz.
Większość dzieł Długosza zachowała się w formie mniej lub bardziej licznych kopii – a zatem przekazów, które nie wyszły bezpośrednio spod ręki autora. Wobec tego szczególne znaczenie dla poznania warsztatu pracy kanonika ma XV-wieczny rękopis Biblioteki Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowego w Krakowie o sygnaturze 1306 IV. Mieści on tekst Roczników od ich początku do 1406 r. zachowany w formie kopii spisanej przez pisarzy Długosza, a potem osobiście przez niego poprawianej i uzupełnianej. Ze względu na fakt, że Długosz skrupulatnie korygował rękopis i wielokrotnie wprowadzał do niego nowe zmiany, o kodeksie można powiedzieć, że jest on tzw. autografem („tzw.”, ponieważ nie został on spisany samodzielnie przez Długosza, ale powstał na jego zlecenie i pod jego ścisłym nadzorem). Tzw. autograf ma wygląd brulionowy. Widać w nim wykorzystanie papieru pochodzącego z różnych lat i ślady pracy różnych kopistów, jak też samego Długosza. Wyróżnia się aż cztery redakcje Roczników, czyli cztery fazy pracy nad dziełem, które są datowane od lat 60. XV w. do 1480 r.
Jak powstawał tzw. autograf Roczników? Przede wszystkim wydaje się, że Długosz podczas pracy korzystał z kartoteki, w której w układzie chronologicznym przechowywał luźne kartki (fiszki) z opisami zdarzeń lub wypisami z jego źródeł. Obranie takiej metody pracy znacznie ułatwiało porównywanie ze sobą różnych świadectw źródłowych oraz dało możliwość łatwego zmieniania datacji wydarzeń (jeśli Długosz musiał samodzielnie określić ich rok) – wystarczyło bowiem przełożyć fiszkę z jednego do innego miejsca kartoteki bez konieczności przepisywania na nowo samego tekstu (co byłoby niezbędne, gdyby Roczniki powstawały od razu w formie książki). Inną generalną zasadą organizacji pracy Długosza była równoczesna praca nad częścią historyczną i współczesną Roczników, z granicą przypadającą na 1339 r. Praca nad częścią współczesną została podjęta w pierwszej kolejności, również to ona posuwała się szybciej. Jest to zrozumiałe, wziąwszy pod uwagę łatwość dostępu do różnorodnych pisemnych świadectw, ale także ustnych opowieści dotyczących XV w. W pewnym momencie doszło do połączenia pierwotnie luźnych składek mieszczących historyczną i współczesną część Roczników. Wówczas dzieło to nabrało charakteru kompendium wiedzy o całych dziejach Polski.
W kodeksie BCzart. 1306 IV można wyróżnić też wspomniane wyżej cztery redakcje Roczników. Tzw. I redakcja to tekst spisany przez jednego kopistę, obecnie utożsamianego z Krzysztofem z Dębowca, który pełnił funkcję notariusza Długosza. Uznaje się, że I redakcja to kopia wypisów z ruchomej kartoteki chronologicznej sporządzona w formie kodeksu. Na podstawie datacji znaków wodnych można stwierdzić, że I redakcja powstawała między 1459 a 1467/1468 r. Ten tekst spisany jest starannie i w formie czystopiśmiennej, ale zawiera puste miejsca dla wprowadzenia w przyszłości uzupełnień, gdyby okazało się to konieczne. Widać więc, że w zamyśle autorskim był to początkowy etap pracy nad dziełem. Z biegiem lat I redakcja była uzupełniana nowymi dopiskami: pojedynczymi słowami, zdaniami i paragrafami. Te dodatki były wnoszone przez różnych pisarzy i samego Długosza. Wpisy nanoszone były różnymi atramentami – pozwala to stwierdzić, że wprowadzano je na przestrzeni dłuższego czasu. Uważa się, że II redakcja narastała od 1468 do 1480 r. – mianem tego etapu określa się więc aż ćwierć wieku prac nad tekstem. W tym czasie Długosz starał się pozyskiwać nowe źródła historyczne, uzgadniać je ze sobą i wzbogacać swój dotychczasowy opis dziejów Polski, doprecyzowywał także koncepcję zawartości dzieła. Przykład zapisów I redakcji i uzupełnień II redakcji zaprezentowany jest na il. 1.
Il. 1. Rękopis Biblioteki Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowego w Krakowie, sygn. 1306 IV, s. 369 (detal), tekst główny stanowi I redakcję „Roczników” Jana Długosza, a zaznaczone czerwonymi ramkami dopiski – II redakcję tego tekstu.
Po latach – około połowy czy też drugiej połowy lat 70. XV w. – tzw. autograf Roczników zawierał wiele poprawek oraz dodatków i wyglądał jak brudnopiśmienna, robocza wersja tekstu. To zapewne skłoniło Długosza do zlecenia przepisania na nowo tekstu Roczników. W ten sposób zaczęła powstawać III redakcja: spisana na nowszym papierze i innymi rękoma niż I redakcja. Ta praca została rozpoczęta, nie została jednak zakończona. W efekcie na nowo przepisane zostały tylko fragmenty Roczników. Ponadto właśnie w końcowej fazie prac nad dziełem (a zarazem w ostatnich latach życia) Długosz opracował list dedykacyjny do utworu (skierowany do jego patrona, zmarłego w 1455 r. biskupa Zbigniewa Oleśnickiego), opis ziem i miast polskich (tzw. chorografię) oraz epilog Roczników. Te fragmenty również uważane są za należące do III redakcji kroniki. Ale i po stworzeniu III redakcji Długosz wnosił do Roczników dalsze uzupełnienia – te dopiski nazywa się więc IV redakcją. Ma ona charakter punktowy, ale dowodzi niesłabnącego zapału dziejopisa i jego starań o jak najpełniejszy kształt Roczników. Przykład zapisów należących do III i IV redakcji tego tekstu zaprezentowany jest na il. 2.
l. 2. Rękopis Biblioteki Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowego w Krakowie, sygn. 1306 IV, s. 99 (detal), tekst główny to przykład III redakcji „Roczników” Jana Długosza, a dopiski zaznaczone czerwonymi ramkami – przykład IV redakcji.
Druga część tzw. autografu, zawierająca opis lat 1406–1480, niestety zaginęła przed stuleciami. Nigdy nie będzie więc całkowitej pewności co do kulisów pracy Długosza nad XV-wiecznymi dziejami Polski. W literaturze wyraża się przypuszczenie, że gdyby Długosz nie zmarł w 1480 r., zapewne dzieło III redakcji zostałoby doprowadzone do końca. Jeśliby jednak tak się stało, prawdopodobnie do naszych rąk trafiłby (najwyżej) wyłącznie ów drugi, późniejszy czystopis, wygładzony i uzupełniony – a więc zakrywający „kuchnię” wieloletniej pracy nad tekstem Roczników. Tytułowy rękopis BCzart. 1306 IV, choć niepozorny z wyglądu i mało wystawny, posiada ogromną wartość. Pozwala on bowiem zajrzeć za ramię słynnego kronikarza i podejrzeć co nieco z jego pracy.
Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2016–2020 jako projekt badawczy w ramach programu Diamentowy Grant.