Wykład hybrydowy prof. Andrzeja Drozda „Żyjąca kultura rękopisu – Tatarzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów”

Zespół SIGLUM zaprasza na wykład prof. Andrzeja Drozda poświęcony tradycji i kulturze rękopiśmiennej Tatarów polsko-litewskich: „Żyjąca kultura rękopisu – Tatarzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów”. Spotkanie odbędzie się 14 listopada 2022r o godz. 17:00 i będzie miało  charakter hybrydowy. Zapraszamy do sali 254 w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie bądź na platformę Zoom. Prośbę o link do spotkania online prosimy kierować na adres: siglum@wn.uw.edu.pl. Poniżej przedstawiamy wprowadzenie do wykładu prof. Andrzeja Drozda.

„Podstawową cechą wyróżniającą Tatarów na tle ludności otaczającej jest wyznanie muzułmańskie. W pozostałych sferach Tatarzy polsko-litewscy ulegli daleko posuniętej asymilacji oraz integracji z miejscowym otoczeniem, w tym  – jak powiedziano – identyfikacji państwowej. Grupa ta w przeciągu kilku stuleci wytworzyła własną unikalną kulturę opartą głównie na elementach religijnych. Kultura ta charakteryzowała się z jednej strony przystosowaniem do warunków życia w chrześcijańskim otoczeniu społecznym i kulturowym (w niektórych obszarach wręcz synkretyzmem w sferze tradycji biblijnych), a z drugiej strony wysokim stopniem trwałości form życia religijnego i przywiązania do tradycji. Należy podkreślić, że pierwszoplanową rolę w zachowaniu tożsamości odgrywała obrzędowość religijna, przede wszystkim modlitewna. Miała ona wielkie znaczenie konsolidujące wspólnotę. Co również ważne, reprezentowała ona formy nierzadko bardzo archaiczne, nieznane dziś w ogólnej kulturze muzułmańskiej, niekiedy znacznie odbiegające od ortodoksji muzułmańskiej lub nawet osadzone w przedmuzułmańskiej tradycji koczowniczych ludów Wielkiego Stepu.

Autosave-File vom d-lab2/3 der AgfaPhoto GmbH

Rozmaite elementy kultury Tatarów polsko-litewskich czynią z niej swoistą kapsułę czasu przechowującą relikty tradycji kulturowej Złotej Ordy.

Historyczne cechy kultury Tatarów polsko-litewskich na skutek szeregu różnych przyczyn niestety ulegają regresowi, stąd niezbędne jest podjęcie działań rejestrujących jej pozostałości (co samo w sobie może pośrednio przyczynić się do wzmocnienia powyższych historycznych wartości społeczno-kulturowych tej grupy). W obecnej chwili tradycyjna kultura religijna Tatarów polsko-litewskich ma oparcie głównie w ostatnich żyjących jeszcze przedstawicielach najstarszego pokolenia, które pobierało edukację religijną w okresie międzywojennym. Jeżeli nie nastąpi zarejestrowanie składników tej kultury, których nośnikiem jest pamięć ludzka,  historyczna kultura religijna Tatarów polsko-litewskich w przeciągu kilku najbliższych lat zostanie nieodwracalnie utracona.

Tradycyjna kultura Tatarów polsko-litewskich, która dotrwała do naszych czasów przejawia się w sferze obrzędowości religijnej oraz w sferze języka (po pierwsze szczególnej, unikalnej artykulacji języka arabskiego stosowanej w praktyce modlitewnej, zwłaszcza recytacji Koranu, po drugie socjoetnolektu używanego przez Tatarów w zakresie religii opartego na zaadaptowaniu do języka komunikacji codziennej – tj. polskiego lub białoruskiego – licznych orientalizmów muzułmańskich). W jednym i drugim przypadku ściśle powiązane jest z nimi dawne piśmiennictwo alfabetem arabskim (funkcjonujące od stuleci w formie rękopiśmiennych ksiąg, zwojów i innych rękopisów).

Te składniki kulturowe – w tym praktyka używania (i tworzenia) rękopisów religijnych –  kwalifikują się do objęcia ochroną na gruncie Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r.

W związku z tym od 2021 r. podjęte zostały prace nad rejestracją audiowizualną reliktów tej tradycyjnej kultury obrzędowej, głównie na terenie Litwy (wśród najstarszych członków społeczności tatarskiej). Nagrania te nakierowane są m.in. na tradycyjną obrzędowość modlitewną Tatarów polsko-litewskich zapisaną w rękopisach, w tym obrzędowość obejmującą recytację Koranu w różnych celach obrzędowych (z użyciem tradycyjnej artykulacji języka arabskiego, która dziś na Litwie jest praktykowana przez ostatniego (90-letniego) tradycyjnego recytatora (pltat. kurandżeja) oraz kilka kobiet w podobnym wieku).

W każdym wypadku recytacja Koranu jest rozbudowanych aktem obrzędowym, któremu towarzyszy ściśle określona sekwencja arabskich lub arabsko-tureckich modlitw (dua), staroturkijskich formuł intencyjnych (nijet) innych formuł oraz krótszych fragmentów Koranu, a także gestów modlitewnych, podziału na partie wykonywane chóralnie i indywidualnie, ewentualnie także symultanicznie, a także – co szczególnie ważne – z użyciem melodyki, która stanowi charakterystyczny składnik tej obrzędowości. Jest ona całkowicie odmienna od zasad melodyki praktykowanej przez recytatorów w świecie muzułmańskim. Jej geneza nie jest jasna (nie można wykluczyć związków z przedmuzułmańską kulturą Azji Środkowej).

Tradycyjna recytacja Koranu – i inne składniki obrzędowości modlitewnej – należą do ostatnich form użytkowania dawnego historycznego rękopiśmiennictwa P-L Tatarów – w trakcie obrzędów recytacji wykorzystywane są dawne modlitewniki (chamaiły) lub rękopisy Koranu.

Materiał ten jest częścią prezentacji muzealnej towarzyszącej 17 Międzynarodowemu Kongresowi Sztuki Tureckiej (17th International Congress of Turkish Art, ICTA) w Warszawie w 2023 r. Organizatorem wykonawczym Kongresu jest Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie oraz Uniwersytet Warszawski.”